Ehmedê Xanî (1650-1707) yek ji sembolên herî girîng ên wêjeya klasîk a Kurdî ye. Ew ne tenê helbestvanekî jêhatî bû, lê di heman demê de fîlozof, dîrokzan, teolog û rewşenbîrekî pir alî bû. Berhema wî ya herî navdar, Mem û Zîn, ne tenê destanek romantîk e, lê di heman demê de manîfestoyek siyasî û çandî ye ku yekîtiya Kurdan û girîngiya hişmendiya neteweyî destnîşan dike.

Jiyana Ehmedê Xanî

Ehmedê Xanî di sala 1650’an de li gundê Hekarî (Bazîd, niha li navçeya Agiriyê ye) ji dayik bû. Xanî ji malbateke olî û zanistî bû; bavê wî, Şêx Îlyas, alimekî navdar bû. Ehmedê Xanî di temenekî ciwan de dest bi xwendina dînî kir û li medreseyan zanistên olî, felsefe, wêje û astronomiyê xwend. Wî li bajarên wekî Cizîr, Wan û Mûşê perwerde dît û bi zimanên Kurdî, Erebî, Farisî û Tirkî xwedî zanînek kûr bû.

Xanî di jiyana xwe de wekî şêx, mela û nivîskarekî xizmet kir. Wî li bajarên cuda yên Kurdistanê ders da û bi riya nivîsên xwe hewl da ku gelê Kurd hişyar bike. Tevî ku di serdema wî de Osmanî û Safevî li ser axa Kurdistanê desthilatdar bûn û gelê Kurd di navbera van hêzan de perçe bûbû, Xanî xewna yekîtiya Kurdan û damezrandina dewleteke serbixwe dît.

Berhemên Ehmedê Xanî

Ehmedê Xanî çend berhemên girîng ên wêjeyî û olî hiştine, ku di nav wan de ev in:

Mem û Zîn (1692): Ev berhema wî ya herî navdar e û wekî destaneke epîk-romantîk tê naskirin. Çîroka evîna Mem û Zînê, ku li ser bingeha çîrokeke rastîn hatiye nivîsandin, di nav çarçoveya wêjeya klasîk a Rojhilata Navîn de cih digire. Lê belê, Xanî di vê destanê de ne tenê çîrokeke evînê vedibêje; ew bi awayekî sembolîk rewşa siyasî, civakî û çandî ya Kurdan jî rexne dike. Di destpêka Mem û Zînê de, Xanî bi eşkereyî behsa parçebûna Kurdan dike û xwesteka xwe ya dewleteke serbixwe anî ziman:

Ger dê hebûya me yekîtî,Me dê nekira bin destê Rom û Ecem xwarîtî.

Ev gotin nîşan didin ku Xanî ne tenê helbestvan bû, lê di heman demê de xwedî hişmendiyeke neteweyî ya pêşketî bû.

Nûbihara Biçûkan: Ev berhem ferhengokeke duzimanî (Kurdî-Erebî) ye ku ji bo zarokên Kurd hatibû nivîsandin. Xanî bi vê berhemê armanc kiribû ku zarokan bi zimanê xwe yê dayikê perwerde bike û zimanê Kurdî biparêze. Nûbihara Biçûkan yekem ferhenga Kurdî tê hesibandin û girîngiya wê di warê perwerdehiyê de pir mezin e.

Eqîdeya Îmanê: Ev berhemek olî ye ku bi zimanê Kurdî hatiye nivîsandin. Xanî di vê berhemê de prensîbên bingehîn ên baweriya Îslamê bi awayekî sade ji gelê Kurd re rave dike. Berhem di heman demê de nîşan dide ku Xanî dixwest ol bi zimanê gel bê fêrkirin.

Dîwana Ehmedê Xanî: Xanî gelek helbestên cuda jî nivîsîne, ku piraniya wan li ser mijarên evînî, olî û felsefî ne. Helbestên wî bi zimanekî resen û bi hêz hatine nivîsandin, ku bandoreke mezin li ser wêjeya Kurdî kiriye.

Felsefe û Bandora Xanî

Ehmedê Xanî di berhemên xwe de bi taybetî li ser çend mijarên girîng rawestiyaye:

Yekîtî û Serxwebûn: Xanî yek ji wan rewşenbîrên yekem e ku bi eşkereyî behsa hewcedariya yekîtiya Kurdan û avakirina dewleteke serbixwe kiriye. Ev xeyala wî di wê serdemê de pir wêrek bû, ji ber ku Kurd di bin desthilatdariya du împaratoriyên mezin (Osmanî û Safevî) de bûn.

Ziman û Çand: Xanî girîngiyeke mezin dida zimanê Kurdî. Wî dît ku gelek neteweyên din (wekî Ereb, Faris û Tirk) bi zimanên xwe berhemên wêjeyî yên girîng diafirînin, lê Kurd di vî warî de paşde mane. Ji ber vê yekê, wî bi zimanê Kurdî nivîsand da ku zimanê xwe bilind bike û wêjeyeke neteweyî biafirîne.

Evîn û Mîstîsîzm: Wekî gelek helbestvanên klasîk ên Rojhilata Navîn, Xanî jî di berhemên xwe de evîna mirovî û evîna Xwedayî bi hev re tevlihev kiriye. Mem û Zîn ne tenê çîrokeke evînê ye, lê di heman demê de semboleke mîstîk e ku têkiliya di navbera ruh û Xwedê de nîşan dide.

Mîrateya Ehmedê Xanî

Ehmedê Xanî îro jî ji bo gelê Kurd semboleke girîng e. Berhemên wî ne tenê di warê wêjeyê de, lê di heman demê de di warê hişmendiya neteweyî de jî bandoreke kûr hiştine. Mem û Zîn di sedsalên paşerojê de bûye çavkaniya îlhamê ji bo nivîskar, hunermend û rewşenbîrên Kurd. Ev berhem gelek caran hatiye wergerandin û di forma şano, fîlm û muzîkê de hatiye adaptekirin.Xanî di heman demê de wekî “Bavê Wêjeya Kurdî” tê binavkirin, ji ber ku wî yekem car bi zimanê Kurdî berhemên wêjeyî yên bi struktur afirandine. Fikrên wî yên li ser yekîtî û serxwebûnê di sedsala 20’an û 21’an de ji bo tevgerên neteweyî yên Kurdan bûne çavkaniyeke mezin a moralê.