El-Cezerî (Îsmaîl bin er-Rezzâz el-Cezerî) di sala 1136’an de li Cizîrê ji dayik bûye û di sala 1206’an de wefat kiriye. Ew endezyar, dahêner û zanyarekî Kurd ê girîng e ku di Serdema Zêrîn a Îslamê de jiyaye. Cezerî bi xebatên xwe yên pêşeng di warên sîbernetîk û robotîkê de tê naskirin û bi taybetî jî tê hesibandin ku yekem robot çêkiriye û kar kiriye. Tê fikirîn ku ew îlhama Leonardo da Vinci daye.

Zimanê zikmakî yê Cezerî Kurdî ye û erebî, farisî, tirkî û latînî jî dizane. Li Cizîr, Diyarbekir û Mûsilê di hikûmetên cuda de endazyariyê kiriye û xizmeta Eyûbiyan kiriye. Berhema wî ya herî naskirî berhema wî ya bi navê “Kitab el-Hiyal” (Agahdarî û Sepanên Bikêrhatî di Makînesaziyê de) ye, ku tê de bi hûrgilî sêwirana bêtir ji 50 alavên mekanîkî û awayê çêkirina wan vedibêje.

Xebatên Cezerî

Di berhema wî ya bi navê Kitab el-Hiyal de, li ser makîneyên otomatîk û amûrên mekanîkî gelek ravekirinên berfireh hene. Di nav wan de îcadên wekî demjimêrên avê, kaniyên, demjimêrên mekanîkî, makîneyên firotanê û makîneyên ku bi avê dixebitin hene. Dahênanên Cezerî bingehê teknolojiyên destpêkê yên sîbernetîk û robotîkê danî.

Dahênana wî ya herî navdar Saeta Avê ya Fîlan e. Di vê cîhaza tevlihev de, dem bi fîgurek fîl, ejderha, kewek û prensîba avê Arşîmed tê pîvandin. Ev îcad di warê dîtbarî û endezyariya mekanîk de serkeftinek mezin bû.

Dema ku Cezerî makîneyên bi rêbazên ceribandinê pêşdixist, di heman demê de bi karanîna hesabên geometrîkî pratîk û teoriyê jî li hev xist. Di heman demê de di hevsengkirin û danûstendina otomatîkî ya di navbera pergalan de jî nûbûnên girîng çêkiriye.

Berhemên Cezerî

Berhema Cezerî ya herî naskirî “Kîtab el-Hiyal” e. Ev pirtûk bi talîmat û xêzên ji bo avakirina amûrên cihêreng ên mekanîkî tije ye. Pirtûk bi nusxeyên wekî “Pirtûka Derbarê Zanyariyên Amûrên Mekanîkî yên Awarte” li Qesra Topkapiyê, ku yek ji kêm destnivîsên mayî ye, gihaye roja me.

Berhemên din ê navdar

• Çûkên otomatîk
• Saeta avê ya bifîl
• Keleka seravê û sazbendên otomatîk
• Du şêxên ku şerbetê didine hev
• Mekanîzmaya çarderî û du şamandirayî ya otomatîk
• Termosa du beş
• Makîneya otomatîk a av rijandin, belavkirin û ziwakirinê
• Mekanîzmaya kepçeyê ya çerxa avê
• Mekanîzmaya motor-kompresor
• Dola avê ya çerxa avê