Serdema Ronakbîrî û Şoreşa Zanistîyê

Sedsalên 17 û 18an di nav serdemên herî geş ên aqil, zanîn û ramana azad di dîroka mirovahiyê de bûn. Mirovahî êdî bi tenê bi têgihîştina xwezayê razî nebû; ew di heman demê de li rêyên birêvebirina wê digeriya. Ji ber vê yekê ev serdem wekî “Serdema Ronakbîrî” tê binavkirin – her ramanek ku di tariyê de mabû, niha derket ronahiyê.

Serdema Ronakbîrî Dest Pê Dike

Ronakbîrî tê wateya “wêrekiya mirovan a bikaranîna aqilê xwe.” Ji bo ravekirina gerdûnê êdî ne hewceyî mît, dogma an desthilatdariyan bûn. Tenê rêya rastiyê aqil, çavdêrî û ceribandin bû.

Isaac Newton qanûnên gerdûnê li ser bingeha ketina sêvekê formule kir. Bi “qanûna xwe ya gravîtasyona gerdûnî” wî nîşan da ku gerstêrkên li ezman û kevirê li ser erdê di bin heman qanûnan de ne. Ev ne tenê keşfek fîzîkî bû; ew yek ji gavên herî mezin ên mirovahiyê di têgihîştina gerdûnê de bû.

Piştî Newton, Robert Boyle kîmya ji felsefeyê veqetand; Robert Hooke hebûna şaneyê bi mîkroskopê çavdêrî kir. Zanistî êdî ne tenê ramanek bû, lê pergalek li ser bingeha delîlan bû.

Zanistiyê Teknolojiyê Afirand

Encamên berbiçav ên ramana zanistiyê teknolojiyê afirand. Şoreşa Pîşesaziyê, ku bi îcadkirina motora buharê ya James Watt dest pê kir, gava yekem bû di şûna keda mirovan de bi makîneyan cih girt. Enerjî êdî ne ji hêza mirovan ve wê ji hêza pergalên mekanîkî ve were hilberandin.

Teleskopên ku di vê serdemê de hatine pêşxistin rê dan çavdêriya kûrtir a ezman.

Mîkroskopan deriyên cîhanek ku ji çavê tazî nayê dîtin vekirin. Mirovahî dest pê kir ku hem yên bêdawî piçûk û hem jî yên bêdawî mezin fam bike. Kîmya, fîzîk û biyolojî ji hev cuda bûn û dest bi hilberandina zanîna sîstematîk di warên xwe yên têkildar de kirin. Xweza êdî ne sirrek yekane bû, lê belê gelek hevkêşe bûn ku werin çareser kirin.

Şoreşa Belavkirin û Parvekirina Agahdariyê

Şoreşek din a Serdema Ronakbîriyê belavkirina agahdariyê bû. Belavbûna makîneya çapkirinê rê li ber belavbûna bilez a ramanan vekir. Zanîn êdî di destên dêr an padîşahan de nebû, lê di pirtûkên ku ji raya giştî re gihîştî bûn de bû.

Ansîklopediya mezin Encyclopédie bû sembola serdemê. Ramanwerên wekî Diderot, Montesquieu û Voltaire digotin ku zanîn mafê her kesî ye. Komeleyên zanistiyê, akademî û klûbên nîqaşê hatin damezrandin; zanyar vedîtinên xwe bi rêya nameyan parve dikirin. Zanistî bûbû hewldanek kolektîf.

Şoreşa Zanistiyê

Çavdêriyên Galileo, qanûnên gerstêrkî yên Kepler, formulên Newton, kîmyaya Boyle… Vê kombûnê veguherînek radîkal di ramana mirovan de çêkir. Xweza êdî ne hêzek bêserûber bû, lê pergalek bû ku bi qanûnên matematîkî dihat ravekirin. Xebatên gerdûnê êdî ne sir bûn; ew bû rêzek pîvandî û ceribandinî. Vê yekê ramana herî bingehîn a zanistiya nûjen derxist holê: “Fêmkirina xwezayê mifteya kontrolkirina wê ye.”

Mîrata Serdema Ronakbîrîyê

Serdema Ronakbîrîyê ne tenê zanistî, lê di heman demê de civak jî guherand. Perwerdehî belav bû û huner û felsefe di bin bandora zanistiyê de rêyên nû girtin. Têgehên wekî mafên mirovan, azadî û demokrasî di vê atmosfera rewşenbîrî de çêbûn. Zanistî êdî ne tenê qadeke lêkolînê bû; ew bû sembola pêşkeftina mirovahiyê. Di vê serdemê de, mirovahiyê fêr bû ku baweriya xwe bi zanînê bîne û wê baweriyê bingeha cîhana nûjen danî.