Omer Xeyam helbestvan, matematîkzan, stêrnas û fîlozofê Farisî yê navdar. Di 18ê Gulana 1048an de li Nîşabûrê ji dayik bû û di 4ê Kanûna Pêşîn a 1131ê de li heman bajarî koça dawî kir. Xeyam di çarçoveyeke dîrokî û çandî de yek ji girîngtirîn ramanwerên cîhana îslamî ya serdema navîn e. Her çend ew bi taybetî bi rubayên xwe (helbestên çar rêzî) tê nasîn. Beşên wî yên di warê matematîk û astronomiyê de jî pir mezin in. Jiyan û berhemên Xeyam ne tenê ji bo ramana îslamî ya serdema navîn, ji bo dîroka zanist û edebiyata cîhanê jî beşeke girîng e.

Beşdariyên Zanistî yên Xeyam

1. Matematîk û Geometrî
   Omer Xeyam bi xebatên xwe yên li ser hevkêşeyên pileya sêyemîn herî zêde di warê matematîkê de tê naskirin. Cîhana zanistî ya sedsala 11-an, bi taybetî di çareseriya hevkêşeyan de, pêşveçûnek mezin çêkir. Xeyam ji bo çareserkirina hevkêşeyên kûbî bi karanîna analîzên geometrîk pergalek girîng pêşxist. Ev nîşan dide ku tevkariyên wî yên di matematîkê de ne tenê di asta teorîkî de, lê di asta pratîkî de jî bûn.
2. Astronomî
   Xeyam di warê stêrnasiyê de jî xebatên pir girîng pêk anîn. Di sedsala 11. de zanyaran ji bo têgihiştina ezman gelek teorî pêş xistin, lê Xeyam çavdêrî û hesabên xwe yên di vî warî de li ser bingehek zanistî danî. Yek ji girîngtirîn lêkolînên stêrnasiyê yên wê serdemê, xebatên li Çavdêrxaneya Îsfehanê ya ku li qesra Melîkşah hatiye avakirin bû. Di vê çavdêriyê de Xeyam hewl da ku bûyerên stêrnasiyê bi awayekî rasttir li ser salnameyan nîşan bide û di serrastkirina salnameyên kevn de tevkariyên girîng kir.
3. Salnameya Celalî
   Xeyam yek ji alimên sereke yên Salnameya Celalî bû. Vê salnameyê li ser bingeha tevgerên rojê, pîvanek pir rasttir ji demê re pêşkêş kir. Demek dirêj hate bikar anîn. Bingehên salnameyên nûjen bi giranî bi çavdêrî û hesabên astronomîkî yên ku ji hêla Xeyam ve hatine çêkirin hatine çêkirin.

Berhemên Omer Xeyam

Berhema herî navdar a Omer Xeyam dîwana helbestan a bi navê “Rûbaîl” e. Di van helbestan de bi giştî cîhanbîniya wî, felsefeya jiyanê, têgihîştina mirinê û pirsên hebûnê nîşan dide. Nivîsên wî yên matematîkî û stêrnasî jî xwedî girîngiyeke mezin in. Berhema wî ya bi navê “Risâle fi’l- Cebr ve’l-Mukabele” (Risale li ser Cebr û Mukabele) xebatek girîng e ku wî li ser hevkêşeyên matematîkî nivîsandiye. Di vê xebatê de bi taybetî li ser çareseriyên hevkêşeyên pileya duyemîn û kûp agahî hene.

Mîrata Omer Xeyam

Omer Xeyam ne tenê di serdema xwe de, di dîroka çandî û zanistî ya cîhanê de jî yek ji kesayetiyên girîng bû. Helbestên wî li cîhana rojavayî jî pir populer bûn. Di sedsala 19-an de ji aliyê Edward Fitzgerald ve bo zimanê îngilîzî hatin wergerandin û di cîhana rojava de gihand xwendevanek berfireh. Wergerên Fitzgerald xaleke girîng bû ku fikir û felsefeya Xeyam bi Rojava da naskirin.

Xeyam ne tenê wekî helbestvan û zanyarekî, lê di heman demê de wekî ramanwerekî jî di dîroka mirovahiyê de bi kûrahiya xwe ya felsefî pirek di navbera gel û çandan de ava kir. Jiyan û xebatên Xeyas hem li alema Îslamê û hem jî li Rojava bûye xwedî navûdengeke mayînde.