Li qeraxa Çemê Dîcleyê, bi kevirên bazaltê yên reş ên wekî tacekî hatiye xemilandin, Bircên Amedê bi hezaran salan e li dilê Mezopotamyayê bi serbilindî radiwestin. Ev bajarê kevnar, ku îro bi navê Amedê tê naskirin, di dîrok, çand û bîra gelê kurd de şopeke nemir hiştiye.

Koka Bircên Amedê digihîje sedsala 4’an a berî zayînê, serdema Ûrartû û Asûriyan. Lê belê, şiklê wan ê îroyîn bi taybetî di serdema Împaratorê Bîzansê II. Constantinus (349-359 Z.) de, bi nûavakirina bircan bi awayekî bi heybet hatiye çêkirin. Paşê, Artûqî, Aq Qoyûnlû û Osmaniyan derî, birc û nivîsarên nû li van bircan zêde kirine û ew kirine wekî ansîklopediyeke kevirî.

Ev birc bi dirêjahiya xwe ya nêzî 5,5 kîlometreyan bajêr wekî zengilekê dorpêç dikin. Stûriya dîwaran 3-5 metre ye, bilindahiya wan jî di hin deveran de ji 12 metreyan derbas dibe. Hêza kevirên bazaltê yên reş rê daye ku ev birc bi sedsalan li hemberî şer, erdhej, serhildan û karesatên xwezayî li ber xwe bidin.

Yek ji taybetmendiyên herî balkêş ên Bircên Amedê, 82 bircên wê û 4 deriyên wê yên sereke ne:

Deriyê Çiyê (Deriyê Xarpetê): Ber bi bakur ve vedibe, bi navçeyên bakurê bajêr ve girêdayî ye.

Deriyê Mêrdînê: Li başûr e, ber bi deştên Mezopotamyayê ve tê vekirin.

Deriyê Rihayê: Ber bi rojava ve ye, riyên bazirganiyê bi wê ve girêdayî ne.

Deriyê Nû: Ber bi rojhilat ve dinihêre, ber bi Çemê Dîcleyê û aliyê Sîlwanê ve dirêj dibe.

Ev derî ne tenê ji bo parastinê, lê her wiha ji bo riyên bazirganiyê, karwanan û têkiliyên bi herêmên cuda re jî deriyên girîng bûn. Li ser her deriyekê nîgar, nivîsar, fîgurên şêr û ajel hene. Ev xemlên kevirî, şopên hunera kurdî, artûqî û îslamî bi hev re dihewînin.

Cihê Bircên Amedê, li bakurê Mezopotamyayê, li qeraxa rastê ya Çemê Dîcleyê, li ser deştekê ku kevirên bazaltê yên volkanîk lê pir in, cih digire. Ev taybetmendiya erdnîgarî hiştiye ku birc bi kevirên bazaltê yên reş bên avakirin. Çiyayên herêmê mîna kanên xwezayî ne ku kevirên ji bo bircan peyda kirine.

Îro, Bircên Amedê ne tenê avahiyeke geştyarî ye; ew parçeyek zindî ya bajêr e. Di nav bircan de hê jî kolanên teng, malên hewşedar, han, mizgeft, dêr û bazar hene. Taxên di nav bircan de, bîra bajêr zindî dihêlin: Li Keçi Burcê ciwan gîtarê dijenin, li Deriyê Mêrdînê kal li ber dîwarên kevirî rûdinin, li Deriyê Çiyê dengbêj kilaman dibêjin.

Bircên Amedê, ku di Lîsteya Mîrateya Cîhanî ya UNESCO’yê de cih digirin, nasname, berxwedan û destanên gelê kurd ên di keviran de hatine nivîsandin temsîl dikin. Ev dîwarên kevirî yên reş ji rabirdûyê heta îro pirekê çêdikin; şahidên şer, koç, evîn û şînan in.

Ava sar a Dîcleyê diherike, deşt diguherin, bajar mezin dibe. Lê Bircên Amedê, wekî dîrokeke di keviran de veşartî, li cihê xwe radiwestin.