Avahîsazîya kurd, wekî mîrateyeke çandî ya kûr, di nav dîrokê de bi şêwazên xwe yên taybet û têkiliyên xwe bi erdnîgarî û çandên cîran re hatiye teşekirin. Ji serdemên kevnar heta roja me ya îro, ev mîmarî hem kokên xwe parastiye, hem jî bi guherînan re xwe nûjen kiriye. Ev nivîs, bi awayekî kurt û balkêş, vê rêwîtiya dîrokî vedibêje.

Serdema Kevnar: Bingehên Mîmarîyê

Avahîsazîya kurd di serdemên kevnar de, bi taybetî li herêma Mezopotamyayê, bi bandora mîmarîyên Sumerî, Asûrî û Medî dest pê kir. Gelê Med, ku wekî yek ji bav û kalên kurdan tê qebûlkirin, li çiyayên Zagrosê avahîyên bi kevirên giran çêkirin. Qesr û bajarên wekî Ecbatana (Hemedan), bi dîwarên qalind û teknîkên avakirinê yên pêşketî, nîşana hêza teknîkî û sembolîk a wê demê bûn. Ev avahî, ji bo parastinê û nîşandana desthilatîyê dihatin bikaranîn.

Serdema Navîn: Têkiliya Çandî

Bi belavbûna Îslamê re di sedsala 7’an de, avahîsazîya kurd bi şêwazên mîmarîya Îslamî re têkel bû. Mizgeft, medrese û kaniyên avê yên li bajarên wekî Amed (Diyarbekir), Mêrdîn û Wanê hatin çêkirin, vê serdemê temsîl dikin. Mizgefta Mezin a Amedê, bi kevirên xwe yên reş û spî û xemilandinên geometrîk, yek ji sembolên vê têkeliyê ye. Ev avahî, bi teknîkên herêmî yên kevirbirînê û motifên Îslamî, hem ji alîyê olî, hem jî ji alîyê civakî ve girîng bûn.Di heman demê de, kaniyên avê yên li Cizîrê û Şirnexê, ku hem ji bo avê, hem jî ji bo civakîbûnê xizmet dikirin, nîşana avahîsazîya fonksîyonel a kurdî ne. Van avahîyan, bi karanîna materyalên herêmî û sêwirana li gorî avhewayê, jiyanê hêsantir dikirin.

Serdema Osmanî: Qesr û Malên Kevnar

Di serdema Osmanî de, avahîsazîya kurd bi qesrên mîran û malên kevnar xwe bi awayekî berbiçav nîşan da. Qesra Îshak Paşa li Doğubeyazıtê, mînakek bêhempa ye ku şêwazên Osmanî, Selçûkî û herêmî bi hev re tîne. Ev qesr, bi kemerên xwe yên bilind, xemilandinên hundirîn û kevirên herêmî, heta îro jî wekî şaheser tê dîtin. Malên kevnar ên Mêrdînê, bi kevirên kilsî û eywanên fireh, li gorî avhewaya germ hatine sêwirandin û çanda kurdî bi awayekî zindî nîşan didin. Ev mal, bi hûrguliyên xwe yên mîmarî, jiyana rojane ya kurdan a wê demê vedibêjin.

Serdema Modern: Hevsengiya Kevneşopî û Nûjenî

Di sedsala 20’an de, bi bandora modernîzmê û globalbûnê re, avahîsazîya kurd guherî. Bajarên wekî Amed û Mêrdînê dest bi avahîyên nûjen kirin, lê hewldanên ji bo parastina kevneşopîyê jî berdewam kirin. Li Mêrdînê, mînakî, avahîyên nû bi awayekî ku bi mîmarîya kevirî ya kevnar re lihevhatî be hatin çêkirin, ku ev yek nîşana hevsengiyekê di navbera kevneşopî û nûjeniyê de ye.Îro, avahîsazîya kurdî bi projeyên ekolojîk û domdar jî tê naskirin. Mîmarên ku ji çanda kurdî îlhamê digirin, materyalên xwezayî û teknîkên kevnar bi şêwazên nûjen re digihînin hev. Lê belê, ji ber şer û pevçûnên li herêmê, gelek avahîyên dîrokî zirar dîtine. Hewldanên ji bo restorekirin û parastina van mîrateyan, bi taybetî li bajarên wekî Sûr û Mêrdînê, berdewam in.

Avahîsazîya kurd, ji qesrên Medan heta malên kevirî yên Mêrdînê, ji mizgeftên dîrokî heta projeyên nûjen, nîşana afirînerî û berxwedana gelê kurd e. Ev mîmarî, bi têkiliya xwe ya bi erdnîgarîyê re û bi karanîna materyalên herêmî, çanda kurdî bi awayekî zindî diparêze. Di pêşerojê de jî, bi parastina vê mîrateyê û bi nûjenbûnê, avahîsazîya kurdî dê berdewam bike ku cîhana mîmarîyê dewlemend bike.